Matto 1:1-17, Luqo 3:23-38

Eski Ahdning ko’plab payg’ambarlari insoniyatni qutqaradigan Masih haqida ko’plab bashoratlar qoldirgan. Matto Isoning nasabnomasidan boshlab, bu bashoratlar qanday amalga oshganini yozgan. Isoning nasabnomasi faqat Matto va Luqo Injillarida eslatib o’tilgan, Mark va Yuhanno Injillarida esa nafaqat nasabnoma, balki Isoning tug’ilishi haqidagi hikoya ham tilga olinmaydi. Shuning uchun, Isoning tug’ilishini qayd etgan Matto va Luqoning Masihning nasabnomasini aytishlari tabiiydir.

Ibroniycha Injilda “nasabnoma” ibroniycha “תּוֹלֵדוֹת (toledot)” deb tarjima qilingan va Eski Ahdda 39 marta eslatib o’tilgan. Boshqa tomondan, Septuagintada (Yunoncha Bibliya) nasabnoma “βίβλος γενέσεως (bíblos genéseōs)” deb tarjima qilingan va faqat Ibtido 2:4 va Ibtido 5:1 da eslatib o‘tilgan. “γένεσις (génesis)” so’zining o’zi esa 59 marta zikr qilingan. Aytgancha, Septuaginta ibroniycha Injilga qaraganda “γένεσις (nasabnoma)” dan tez-tez foydalanishining sababi, masoretik matnda (MT) uchramaydigan apokrifaning unga qo’shilganligidir. Umuman olganda, nasl-nasabnomaning maqsadi (תּוֹלֵדוֹת, βίβλος γενέσεως) ota-bobo va erkak asosidagi oilaning qon tarixini qayd etishdir. Biroq Ibtido 2:4 da yozilgan nasabnoma insoniyatning tarixiga emas, balki osmon va yer tarixiga, ya’ni koinotdagi barcha narsalarga tegishli edi. Shu tarzda aytish mumkinki, Injildagi nasabnoma (תּוֹלֵדוֹת, βίβλος γενέσεως) nafaqat insoniyat tarixi, balki osmon va yerdagi, ya’ni butun olam tarixining yozuvidir.

Matto va Luqo, boshqa xushxabar mualliflaridan farqli o’laroq, Isoning nasabnomasi eslatib o’tadilar, lekin ular buni turli nuqtai nazardan tasvirlaydilar. Matto Xushxabari odatda yahudiy xalqi uchun yozilgan xushxabar sifatida tanilgan bo’lsa-da, 1-bobdagi Isoning nasabnomasi (Matto 1:1-17) yahudiylarning odatlari va an’analaridan chetga chiqadigan bir qancha xususiyatlarga ega. Birinchidan, an’anaviy yahudiy nasabnomasida odatda ayollarning ismlari yozilmagan bo’lsa-da, Matto besh ayolni eslatib o’tadi: Tamar, Raxab, Rut, Bathsheba (faqat Uriyoning xotini deb ataladi) va Maryam (ibroniycha nomi: Miriam). Isoning boshqa nasabnomasini qayd etgan Luqo hech qanday ayolning ismini tilga olmagan. Bu erda biz nima uchun Matto o’zining yahudiy odatlari va urf-odatlariga rioya qilmaganini va besh ayolni eslatganini so’rashimiz kerak. Metyu tilga olgan ayollarga diqqat bilan qarasak, biz uning niyatini tushunish uchun kichik bir maslahat olamiz.

Birinchidan, Mattoning Masihiy nasabnomasida tilga olingan besh ayolning to’rttasi, Maryamdan tashqari, ibroniylar emas, g’ayriyahudiylardir. Birinchidan, Tamar Ibtido kitobida alohida tilga olinmagan, lekin Matto yozgan paytdagi yahudiy an’analariga ko’ra, u g’ayriyahudiy hisoblangan. Rahob Yerixoning fohishasi sifatida tanilgan, Rut mo‘ablik ayol edi, Bathsheba esa xetlik Uriyoning xotini bo‘lib, Xetlik hisoblangan. Ikkinchidan, Matto eslatib o’tgan ayollarga qaraganda, Rut va Maryamdan tashqari qolgan uchta ayol qarindosh-urug’lar, fohishalik yoki zinokorlik bilan shug’ullangan. Shu tarzda, Matto yahudiylarning urf-odatlarini yaxshi bilgan bo’lsa ham, Isoning nasabnomasida begona ayol va zino qilgan gunohkorning ismini tilga oldi. Agar biz Isoning nasabnomasidagi (Matto 1:1-17) ayollar haqida to’g’ridan-to’g’ri ifodada eslatib o’tadigan bo’lsak, bu shunday bo’ladi: “Yahudo Tamardan Peres va Zerahning otasi edi, u qarindoshlikda insest gumon qilinayotgan edi... Salmon Yerixo shahridan boʻlgan fohisha Rahobdan Boʻazning otasi edi… Boaz Rut ismli musofir ayoldan Obidning otasi edi… Dovud Xet xalqidan bo’lgan Bathshevadan Sulaymonni otasi edi, u zinokorlikda gumon qilingan edi...” Biroq, Matto Iso dunyoga solihlarni emas, balki gunohkorlarni chaqirish uchun kelganini yozgan.

Axir, Men solihlarni emas, gunohkorlarni tavbaga chaqirgani kelganman.
— Matto 9:13

Iso Jalila dengizidagi Kafarnahum qishlog‘ida soliq yig‘uvchi Matto bilan uchrashdi va u bilan birga ovqatlandi. Shunda farziylar Isoning shogirdlaridan: “Nega Ustozingiz soliqchilaru gunohkorlar bilan birga yeb–ichib oʻtiribdi? (Mat 9:11, Luk 5:30)” Iso javob berdi: “Men solihlarni emas, gunohkorlarni tavbaga chaqirgani kelganman.” Bu erda biz Matto o’z kasbi tufayli odamlar tomonidan gunohkor hisoblanganini ko’rishimiz mumkin. Shuning uchun, Matto Isoning gunohkorlarni qutqarish uchun kelgan Masih ekanligini hammadan ko’ra yaxshiroq bilar edi va u buni o’zi yozgan nasabnomada ko’rsatmoqchi bo’lsa kerak.

Matto yozgan Isoning nasabnomasida ko’rish mumkin bo’lgan yana bir xususiyat bu “Yohayixin”ning paydo bo’lishidir (Mat. 1:11-12). Bu nasabnomasiga ko’ra, Maryamga uylangan Yusuf Dovud va Yohayixinning avlodi bo’lgan. Eski Ahdda Yoxoniyo nomi bilan ham tanilgan Yohayixin Yahudo shohligining Bobil tomonidan ag’darilgan va asirga olingan 19-shohi edi. Biroq, Yeremiyo 22: 24-30 da Xudo Yohayixinni la’natlab, shunday degan: “Yohayixinning avlodlaridan birortasi Dovud taxtiga chiqa olmas va Yahudoda ular hech qachon hukmronlik qilmaydilar” (Yeremiyo 22:30).

Yohayiqim o’g’li Yohayixin haqida Egamiz shunday demoqda: “Ey Yahudo shohi Yohayixin! Bordi–yu, sen Mening o’ng qo’limdagi muhr uzugim bo’lganingda edi, Men barhayot Xudo bo’lganim haqi ont ichib aytamanki, seni uloqtirib tashlagan bo’lar edim. Sen kimdan qo’rqsang, seni o’shaning qo’liga beraman, senda qasdi borlarning qo’liga topshiraman. Seni shoh Navuxadnazarning va Bobilliklarning qo’liga beraman. Seni va seni tuqqan onangni begona bir yurtga, kindik qoning to’kilmagan bir yerga uloqtirib yuboraman. Sizlar o’sha yerda o’lasizlar. Sizlar bu yurtga qaytib kelishni orzu qilasizlar, ammo qaytib kelmaysizlar.” Yohayixin tashlab yuboriladigan siniq xumday bo’lib qoladi, Hech kimga kerak bo’lmaydigan sopol idishga o’xshab qoladi. U bolalari bilan surgun bo’ladi! O’zi bilmagan yurtga uloqtirib tashlanadi! Ey yurt, yurt, yurt! Egamizning so’zini eshit! Egamiz shunday demoqda: “Bu odamning farzandlarini nasabnomaga kiritmang, Uni hayotda omadi yo’q, deb qayd qilib qo’ying.Uning zurriyotidan birortasi muvaffaqiyat qozonmas, Birortasi Dovud taxtiga chiqa olmas. Yahudoda ular hech qachon hukmronlik qilmaydilar.”

— Yeremiyo 22:24-30

Yeremiyo 22:24–30 ga binoan, Xudo “Yohayixinning avlodlari” Dovudning taxtiga chiqmasligini aniq aytgan. Balki Matto Yusufning Yohayixinning avlodi ekanligini va uning bolalari Dovud taxtiga chiqa olmasligini yozgan nasabnomasi orqali ko’rsatishga harakat qilgandir. Shunday qilib, Yeremiyo payg’ambar orqali yozilgan Xudoning so’zlariga ko’ra, Iso Yoqoniyning avlodi bo’lgan Yusuf orqali emas, balki Muqaddas Ruhdan homilador bo’lgan ayol orqali tug’ilgan.

Shunday qilib, Matto o’zi yozib olgan Isoning nasabnomasi orqali u nafaqat Isroilni, balki g’ayriyahudiylar va gunohkorlarni ham qutqarish uchun kelgan Masih ekanligini va la’natlangan Yohayixinning avlodi bo’lgan Yusufning farzandi emasligini ko’rsatdi. Xudo tomonidan, lekin Maryam orqali Muqaddas Ruh berilgan, u Dovudning avlodi sifatida Isroil shohi bo’lgan.

Mattoning nasabnomasidan farqli o’laroq, Luqo 3-dagi nasabnomada ayolning ismi tilga olinmaydi va ko’proq patriarxal bo’lgan va an’analarga yaxshiroq amal qiladigan odatiy nasabnoma bo’lib ko’rinadi. Biroq, yunon tilida yozilgan Injilda (Luqo 3:23-38) Luqoning nasabnomasini ko’rib chiqsak, bittasidan tashqari barcha ismlar aniq artikl “ὁ (ho, the)” bilan tilga olinadi va faqat Yusufning nomida aniq artiklni ishlatilmagan edi (Luqo 3:23).

Καὶ αὐτὸς ἦν Ἰησοῦς ἀρχόμενος ὡσεὶ ἐτῶν τριάκοντα, ὢν υἱός, ὡς ἐνομίζετο, Ἰωσὴφ τοῦ Ἠλὶ
— Luqo 3:23

Bu borada olimlar Luqo “Yusuf”ning nasabnomasini emas, balki “Maryam”ning nasabnomasini yozib olganligini taʼkidlaydilar. Bu da’voga ko’ra, Maryam Xelining biologik qizi va Yusuf uning qizining kuyovi edi va Luqo yahudiylarning urf-odatlari va odatlariga ko’ra Maryamning nasabnomasida Xelining qonuniy o’g’li Yusufni qayd etgan. Boshqacha qilib aytganda, Matto nasl-nasabi Isoning taxtga chiqa olmagan Yohayixinning avlodi emasligini, Luqoning nasabnomasi esa Iso Muqaddas Ruhdan homilador bo‘lgan bo‘lsa-da, biologik jihatdan Xeliyning avlodi va Dovudning avlodi ekanligini ko‘rsatadi. Luqoning nasabnomasida ko’rish mumkin bo’lgan yana bir xususiyat Dovudning o’g’li Sulaymon emas, Natan ekanligidir.

Muqaddas Kitobga ko’ra, Isroil shohi bo’lish uchun ikkita shart mavjud bo’lib, bu shartlar Isroil janubiy Yahudo shohligiga va shimoliy Isroil shohligiga bo’lingandan keyin ishlab chiqilgan. Yahudoning janubiy shohligida shoh Dovudning avlodi bo’lishi kerak, Isroilning shimoliy shohligida esa, shoh Dovudning avlodi bo’lmagan taqdirda ham, bashorat yoki ilohiy tayinlash orqali shoh bo’lishi mumkin edi. Luqo 1 da, Luqo Isoning ham shoh, ham Masih ekanligini tasdiqlaydi, chunki u Isoning Dovudning avlodi ekanligini va u Masih bokira qiz orqali tug’ilishi haqidagi bashoratning amalga oshishini ta’kidlaydi.

Farishta unga dedi: — Maryam, qo’rqma, sen Xudodan inoyat topding. Sen homilador bo’lib, o’g’il tug’asan. Uning ismini Iso qo’yasan. U buyuk bo’ladi. Uni Xudoyi Taoloning O’g’li deb atashadi. Egamiz Xudo Unga bobosi Dovudning taxtini beradi.
— Luqo 1:30-32

Yahudiy ravvinlari Mattoning nasabnomasidan Iso Masih bo’lolmasligiga dalil sifatida foydalanadilar, chunki ular Iso Masih bo’la olmaydi, chunki u Dovudning avlodi va uning erdagi otasi bo’lgan Yusuf orqali tug’ilmagan. Biroq, Muqaddas Kitobda Masih «ayolning naslidan» bo’lishi aytilgan (Ibtido 3:15).

Dushmanlik paydo qilaman sen bilan xotin o’rtasida, Sening zoting bilan uning zoti orasida. Uning zoti ezib tashlaydi sening boshingni, Sen chaqib olasan uning tovonini.
— Ibtido 3:15

Ishayo 7:14 da Masihning “qiz”dan tug’ilishi haqida bashorat qilingan.

ana, qiz homilador, u o’g’il tug’adi va Uning ismini Immanuil qo’yadi
— Ishayo 7:14

Nihoyat, Bibliya olimlari Matto va Luqoning nasabnomalarida Isoning to’rtta portretini ko’rishimiz mumkinligini aytishadi. Mattoning nasabnomasida Iso Dovudning avlodi va Ibrohimning avlodi ekanligi aytilgan bo’lsa, Luqoning nasabnomasida esa Iso Odam Atoning o’g’li va Xudoning o’g’li ekanligi aytilgan. Ya’ni, Iso alayhissalom Dovudning avlodi deyish uning podshoh ekanligini, Iso alayhissalom Ibrohimning avlodi deyish yahudiy ekanligini, Iso alayhissalom Odam alayhissalomning o‘g‘li deyish uning odam ekanligini anglatadi. Uni Xudoning O’g’li deb aytish Isoning ilohiyligini anglatadi.

Shunday qilib, Matto va Luqo o’z nasabnomalari orqali Bibliyada ko’plab payg’ambarlar bashorat qilgan Masih Iso ekanligini aniq ta’kidlaydilar. Boshqacha qilib aytganda, Iso Ibrohim va Dovudning va’da qilingan avlodi sifatida gunohkorlarni chaqirish uchun Isroilga kelgan shohdir va u o’lim kuchini yo’q qilish va barcha xalqlarni qutqarish uchun dunyoga kelgan Masih ekanligi aniq aytilgan.